Polonia: PIORIN, Nowe zagrożenia fitosanitarne dla Polski

W ramach swoich obowiązków PIORiN przedstawiła kolejny raport dotyczący nowych zagrożeń fitosanitarnych dla Polski.

1. Wirusy stwierdzone w ziemniakach z Peru przewożonych w bagażu pasażera, podróżującego do Holandii.

 W bagażach pasażerów podróżujących po całym świecie może niestety znajdować się różnorodny materiał roślinny, pomimo, że jest to ograniczone do niewielkich ilości określonego asortymentu (przykładowo całkowicie zabroniony jest przewóz w bagażu wszelkich roślin do sadzenia). W kraju pochodzenia materiał ten, przykładowo w przypadku zakupu w sklepie, na targu itp. zwykle nie podlega wymaganym przy wywozie do innych krajów badaniom na obecność organizmów szkodliwych dla roślin. Dlatego może być on porażony przez szkodniki oraz bakterie, grzyby i wirusy patogeniczne dla roślin. Szczególne zagrożenie może stwarzać materiał pochodzący z krajów nieeuropejskich, gdyż może przyczynić się do przeniesienia do Europy organizmów szkodliwych dla roślin, których jak dotąd nie odnotowano na tym kontynencie.

W 2016 r. na lotnisku Amsterdam Schiphol (Holandia) podczas kontroli bagażu pasażera przybywającego do Unii Europejskiej stwierdzono obecność pięciu woreczków foliowych zawierających niedużą liczbę bulw ziemniaka (Solanum tuberosum) pochodzących z Peru. Należy przy tym nadmienić, że sprowadzanie do Unii Europejskiej bulw ziemniaka pochodzących z krajów Ameryki Południowej jest zabronione. Ziemniaki zostały zakwestionowane przez służby celne, a z każdego woreczka, (uznanych za oddzielne partie), pobrano 6-10 bulw, które wysadzono w szklarniach kwarantannowych Krajowego Laboratorium Referencyjnego Holenderskiej Służby Ochrony Roślin z przeznaczeniem do badań wirusologicznych. Na liściach roślin wyhodowanych z niektórych spośród analizowanych bulw stwierdzono chlorozy na wskazujące na możliwość występowania wirusów. Szczegółowe analizy wirusologiczne wykazały obecność w roślinach ziemniaka 10 wirusów roślinnych, wliczając w to nieeuropejskie wirusy kwarantannowe, przy czym materiał pochodzący z poszczególnych partii był porażony przez 2-4 wirusy. Nie stwierdzono natomiast wiroidów. Wirusami stwierdzonymi podczas badań były: Andean potato latent virus, Andean potato mottle virus, Arachacha virus B, Potato virus A, Potato virus B, Potato virus V, Potato virus X, Potato yellowing virus. Ponadto zidentyfikowano nowe wirusy: z grupy tymowirusów oraz z podrodziny Trivirinae, a także  nowy wirus z grupy komowirusów (wymaga to dalszych, szczegółowych badań)

W przypadku wysadzenia bulw prawdopodobieństwo przeniesienia wirusów na uprawy ziemniaków i innych roślin żywicielskich jest znaczne. Szczególne duże zagrożenie stwarzaj w tym przypadku wirusy nie notowane w Europie, których potencjał do zadomowienia się w warunkach europejskich może być bardzo duży.

Powyższy przykład wskazuje, że przewożenie bulw ziemniaka pochodzących z krajów nieeuropejskich w bagażach pasażerów może stwarzać zagrożenie fitosanitarne dla upraw ziemniaka w Europie. Dlatego podczas podróży zagranicznych nie należy nabywać takiego materiału w celu przywiezienia go do Polski.

2. Bakteria Pantoea stewartii subsp stewartii (Smith) Mergaert, Verdonck et. Kersters (syn. Erwinia stewarii (Smith) Dye) zagrożeniem dla upraw kukurydzy w Europie.

 Pantoea stewartii subsp. stewartii jest bakterią rodzimą dla Ameryki. Występuje ona w Ameryce Północnej (USA, Kanada, Meksyk,), Środkowej (Kostaryka i Portoryko) i Południowej (Argentyna, Boliwia, Gujana i Peru), Afryce (Benin, Togo) i Azji (Filipiny, Indie, Korea i Malezja). Bakteria ta była notowana w kilku krajach europejskich, lecz w chwili obecnej wykazywana jest na Ukrainie i we Włoszech, gdzie w maju 2018 r. wykryto w uprawie  kukurydzy dwa kolejne jej ogniska. W 2013 r. przechwycono we Włoszech porażone przez P. stewartii subsp. stewartii nasiona kukurydzy pochodzące z Polski. Producent nasion wyprodukował go z materiału nasiennego zakupionego w 2007 r. we Francji i rozmnażanego we własnym gospodarstwie. Nasiona pochodzące z porażonej partii przeznaczono na paszę dla zwierząt.  Wszystkie inne partie nasion kukurydzy z tego gospodarstwa zostały przebadane na obecność P. stawartii subsp. stewartii i uznane za wolne od  patogena. W trakcie badań prowadzonych przez laboratoria PIORiN od 2012 r., w próbkach nasion kukurydzy wyprodukowanego na terytorium Polski nie stwierdzono występowania tej bakterii.

Najważniejszym żywicielem jest  kukurydza (Zea mays), przy czym szczególnie wrażliwa jest kukurydza cukrowa, ale porażana jest też kukurydza koński ząb, kukurydza twarda, kukurydz mączysta i kukurydza pękająca. Alternatywnym żywicielem jest trawa z gatunku Setaria pallidefusca.  Incydentalnie patogena stwierdzano na chlebowcu różnolistnym (Artocarpus heterophyllus), dracenie Sandera (Dracaena sanderiana), Tripsiacum dactyloides, Zea maxicana oraz generalnie na roślinach z rodziny traw (wiechlinowatych) (Poaceae). W krajach Unii Europejskiej patogen ten podlega obowiązkowi zwalczania.

W Ameryce Północnej głównym wektorem patogena są chrząszcze z gatunku Chaetocnema pulicaria (Coleoptera, Chrysomelidae). Na większe odległości gatunek tej jest przenoszony wraz z porażonym ziarnem kukurydzy.

Opisany przypadek przechwycenia patogena we Włoszech w nasionach kukurydzy z Polski wskazuje na możliwość rozwoju tego gatunku w naszym kraju. Jednocześnie brak dalszych wykryć bakterii w Polsce wskazuje, że nie nastąpiło jego zadomowienie się i na chwilę obecną nie występuje on w naszym kraju. Wynika to prawdopodobnie z faktu nie  występowania w Polsce wektora Chaetocnema pulicaria oraz nieodpowiednich (zbyt chłodnych) warunków klimatycznych niezbędnych do rozwoju patogena. Bardzo istotne jest, aby do siewu stosować wyłącznie nasiona kukurydzy wolne od P. stewartii subsp. stewartii.

3. Kolejne wykrycia przędziorka Lewisa (Eotetranychus lewisi  (McGregor)) na Maderze

Przędziorek Lewisa jest roztoczem, który występuje w Afryce (Libia, RPA), Azji (Filipiny, Japonia, Tajwan), Ameryce Północnej (Kanada, Meksyk, USA), Ameryce Środkowej (Gwatemala, Honduras, Kostaryka, Nikaragua, Panama) i Ameryce Południowej (Brazylia, Chile, Kolumbia, Peru). W Europie został stwierdzony na roślinach ozdobnych w szklarniach w Wielkiej Brytanii (ostatnio ogniska te uznano za wyniszczone) oraz w Polsce na roślinach poinsecji (Euphorbia pulcherrima) pochodzących z innych krajów członkowskich UE uprawianych w szklarniach (wykrycia te nie weryfikowane przez PIORiN. Na roślinach gruntowych szkodnik od 1992 r. notowany jest na należącej do Portugalii wyspie Maderze. W ostatnich miesiącach odnotowano trzy kolejne ogniska występowania szkodnika na tej wyspie na poinsecjach rosnących w prywatnych ogrodach w okolicach miejscowości Funchal, Santa Cruz i Ponta du Sol.

Pojawianie się nowych ognisk szkodnika na Maderze wskazuje, że mimo podejmowania urzędowych działań w celu wyniszczenia przędziorka na tej wyspie nadal się on tam rozprzestrzenia.

Do najważniejszych żywicieli przędziorka Lewisa zalicza się cytrusy (rodzaje Citrus i Fortunella) papaję (Carica papaya), poinsecję (Euphorbia pulcherrima), rącznik (Ricinus communis) i brzoskwinię (Prunus persica). Do innych żywicieli zalicza się rośliny z rodzajów:  Ceanothus (prusznik), Crotalaria (krotolaria), Cucurbita (dynia), Ditaxis, Encelia (encelia), Euphorbia (wilczomlecz), Ficus (figowiec), Ipomoea (wilec), Jatropha (jatrofa), Mimosa (mimoza), Olea (oliwka), Pinus (sosna), Populus (topola), Rosa (róża), Schoenoplectus (oczertet) i Trifolium (koniczyna). W krajach Unii Europejskiej szkodnik podlega obowiązkowi zwalczania na roślinach Citrus L., Fortunella Swingle, Poncirus Raf. oraz ich mieszańcach.

W warunkach polowych najważniejszym sposobem rozprzestrzeniania się roztoczy jest ich przenoszenie przez wiatr. W obrocie międzynarodowym szkodnik może być przenoszony przede wszystkim z sadzonkami roślin żywicielskich.

4. Kolejny przypadek stwierdzenia węgorka sosnowca (Steiner et Buhrer) Nickle na sosnie w Hiszpanii

Węgorek sosnowiec (Bursaphelenchus xylophilus) jest nicieniem porażającym różne gatunki drzew iglastych. Najwięcej szkód wywołuje na sośnie (Pinus spp.), lecz notowany jest także na świerku (Picea spp.), jodle (Abies spp.), modrzewiu (Larix spp.), daglezji (Pseudotsuga spp.) i roślinach iglastych należących do innych rodzajów. W krajach Unii Europejskiej gatunek ten podlega obowiązkowi zwalczania.

Nicień pochodzi z Ameryki Północnej. Na początku XX wieku wraz z drewnem przeniknął do Japonii, skąd rozprzestrzenił się do innych krajów na Dalekim Wschodzie (Chiny, Hong-Kong, Korea Południowa, Tajwan). W 1999 roku stwierdzono pierwsze ogniska szkodnika w Europie (Portugalia). W 2008 r. nicienia po raz pierwszy wykryto w Hiszpanii na pojedynczym drzewnie sosny w pobliżu Caceres (wspólnota autonomiczna Extremadura). W listopadzie 2010 r. kolejnych 7 porażonych drzew odnotowano w gminie As Neves (prowincja Pontevedra, wspólnota autonomiczna Galicia), w 2012 r. kolejne porażone drzewo w lesie  ‘Monte Barroco Toiriña’ (prowincja Cáceres we wspólnocie autonomicznej Extremadura), a w grudniu 2013 r. kolejne porażone drzewa (135 szt.) w gminie Sancti-Spíritus, prowincja Salamanka (wspólnota autonomiczna Castilla y León). Ognisko w gminie Sancti-Spititus została uznane za wyniszczone w 2018 r.. W kwietniu 2018 r. stwierdzono kolejne porażone drzewo w prowincji Salamanka, gmina Lagunilla.

Stwierdzanie kolejnych porażonych drzew w Hiszpanii, choć zwykle w niewielkiej liczbie w danym stanowisku, wskazuje na trudności w ograniczeniu rozprzestrzenienia się węgorka sosnowca w tym kraju.

W Hiszpanii, podobnie jak w Portugalii, węgorek sosnowiec wywołuje objawy chorobowe (określane jako choroba więdnięcia sosny), którymi są zmniejszone wytwarzanie olejków eterycznych i żywicy, stopniowe zmniejszenie transpiracji igieł aż do jej ustania, żółknięcie i więdnięcie igieł, zasychanie pojedynczych gałęzi, a z czasem (niekiedy już 30-40 dni od chwili przeniknięcia nicieni) zamieranie całego drzewa.        

5. Fusarium foetens Schroers, O’Donnell, Baayen & Hooftman – nowe zagrożenie dla upraw begonia w Polsce

 Fusarium foetens jest grzybem po raz pierwszy opisanym w 2000 r. na begonii uprawianej przez jedną z holenderskich firm. Jego głównym żywicielem jest hybryda begonii Begonia x hiemalis (begonia zimowa) (mieszaniec B. eliator). Na porażenie przez grzyba wrażliwe są też inne hybrydy begonii: Begonia x rex-cultorum (begonia królewska), Begonia x tuberhybrida  (begonia bulwiasta) i Begonia x cheimantha. Na cyklamenie perskim (Cyclamen persicum) grzyb powoduje przebarwienia naczyniowe, z których może on zostać wyizolowany. Badania, podczas których sztucznie inokulowano grzybem różne gatunki roślin ozdobnych inne niż begonie i cyklameny, wykazały, że patogen może akumulować się w systemie korzeniowym tych roślin bez wywoływania objawów chorobowych. W krajach Unii Europejskiej gatunek ten nie podlega obowiązkowi zwalczania.

Pochodzenie grzyba nie jest znane. Firmy holenderskie sprowadzają sadzonki begonii z krajów Afryki i Ameryki Południowej, stąd nie można wykluczyć, że pochodzi on z jednego z tych kontynentów. W Europie poza Holandią patogen został wykryty na begoniach w Czechach, Niemczech, Francji, Norwegii i Wielkiej Brytanii, a spośród krajów nieeuropejskich w Japonii, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Nowej Zelandii. W Polsce jak dotąd nie wykryto obecności tego patogena.

Grzyb rozprzestrzenia się przede wszystkim z porażonymi sadzonkami begonii. Znane są przypadki jego przechwycenia na takim materiale. W ten sposób mógłby on przeniknąć także do Polski.

Zważywszy na dużą śmiertelność porażonych przez grzyba roślin begonii, w przypadku przeniknięcia do Polski F. foetens mógłby przyczyniać się do znacznych strat w uprawach begonii w szklarniach, a ponadto powodować obumieranie begonii hodowanych jako rośliny ozdobne w pomieszczeniach, a w okresie letnim także w warunkach zewnętrznych (ogrody i balkony).

6. Pierwsze wykrycie (odłowienie na pułapkę feromonową) Thaumatotibia leucotreta (Meyirck) w Niemczech

Thaumatotibia leucotreta jest motylem. Gąsienice tego gatunku porażają około 70  gatunków roślin zdrewniałych i zielnych, wliczając w to awokado (Persea americana), bawełnę (Gossypium hirsutum), brzoskwinię (Prunus persica), cytrusy (Citrus spp.), fasolę (Phaseolus spp.), granat (Punica granatum), gujawę (Psidium guajava), kawę (Coffea spp.), kakao (Theobroma cacao), kukurydzę (Zea mays), liczi (Litchi sinensis), makadamię (Macadamia ternifolia), mango (Mangifera indica), oskomian pospolity (Averrhoa carambola), paprykę (Capsicum spp.), persymonę (Diospyros kaki), rącznik (Ricinus communis), różę (Rosa spp.) i winorośl (Vitis vinifera). W krajach Unii Europejskiej gatunek ten podlega obowiązkowi zwalczania. T.leucotreta powszechnie występuje w krajach afrykańskich, a występowanie tego gatunku notuje się też od 1984 r. w Izraelu. W 2009 r. szkodnika stwierdzono  w Holandii, na papryce uprawianej w jednej ze szklarni (ognisko zlikwidowano). Szkodnik był przechwytywany w kilku krajach europejskich (Belgia, Dania, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Szwecja, Wielka Brytania), głównie na importowanych owocach. W sierpniu 2018 r. na pułapkę feromonową wywieszoną w szklarniowej uprawie papryki w Saksonii (Niemcy) odłowiono 1 samca T. laucotreta.  W trakcie lustracji nie stwierdzono obecności roślin porażonych przez szkodnika ani dalszych jego okazów. Prawdopodobnym źródłem przeniesienia szkodnika były importowane owoce lub warzywa przewiezione do pobliskiego supermarketu.

W trakcie obrotu międzynarodowego szkodnik może być przenoszony przede wszystkim na owocach cytrusowych, owocach Prunus spp., winogronach. papryce świeżej, kwiatach ciętych np. róży, a rzadziej na roślinach do sadzenia i doniczkowych. W ten sposób mógłby on przeniknąć także do Polski.

Jest to gatunek ciepłolubny, dlatego w przypadku przeniknięcia do Polski mógłby rozwijać się przede wszystkich w uprawach szklarniowych, zwłaszcza papryki.